Cyryl Ratajski – twórca nowoczesnego Poznania

18 gru 2021

  • Cyryl Ratajski ukształtował swój charakter w nielegalnej organizacji młodzieżowej o charakterze patriotycznym. Za przynależność do niej groziła relegacja ze szkoły.
  • Na studiach działał w bardzo wielu stowarzyszeniach, a w tym w Towarzystwie Sokolniczym, które łączyło sport z polskim patriotyzmem. Po studiach, kontynuował działalność organizacyjną. Zakładał m.in. konkurencyjne wobec Niemców firmy.
  • Jako prezydent miasta Poznania przekształcił dawne niemieckie miasto garnizonowe w najnowocześniejszą polską metropolię.
  • Krytykował działalność Sanacji i był oddanym zwolennikiem Romana Dmowskiego.
  • W trakcie drugiej wojny światowej wziął czynny udział w walce z niemieckim okupantem. Był jednym z najważniejszych organizatorów Polskiego Państwa Podziemnego.

    Cyryl Ratajski to bez wątpienia osoba, której Poznań zawdzięcza najwięcej. To on zbudował prestiż tej miejscowości, przekształcając niemieckie miasto garnizonowe w najnowocześniejszą polską metropolię. Był to przede wszystkim człowiek czynu, społecznik i organicznik, którego zdolności organizacyjne przewyższały talentem każdego innego Polaka. Zostawił po sobie niezliczoną liczbę organizacji, z których niektóre działają do dnia dzisiejszego. Wywodził się z biednej rodziny chłopskiej, a mimo to ukończył studia prawnicze w Berlinie, został adwokatem, prezydentem miasta Poznania, ministrem spraw wewnętrznych i delegatem rządu na kraj w trakcie drugiej wojny światowej. Poznajmy historię tego wybitnego człowieka, niezłomnego patrioty, a nade wszystko wspaniałego Wielkopolanina.

„Przejrzałem, że w pierwszej linii koniecznem sposobić się na zacnych obywateli, abyśmy się stać mogli silnym narodem. Biada ludowi, który woli brać wolność szturmem, niż stać się jej godnym przez rozum i wychowanie.”

 Cyryl Ratajski urodził się 3 marca 1875 roku w Zalesiu Wielkim nieopodal Kobylina w ówczesnym Wielkim Księstwie Poznańskim (niem. Großherzogtum Posen), które stanowiło część Cesarstwa Niemieckiego (niem. Deutsches Kaiserreich). Jego rodzicami byli Wojciech i Teofila Ratajscy, biedni polscy chłopi. Dzięki panującemu w państwie niemieckim powszechnemu obowiązkowi edukacji, uzyskał w 1896 roku wykształcenie średnie, kończąc  Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu (obecnie: Liceum Ogólnokształcące św. Marii Magdaleny w Poznaniu). W trakcie nauki trafił do Towarzystwa Tomasza Zana, które stanowiło konspiracyjną organizację niepodległościową w całym zaborze niemieckim. Towarzystwo było silnie związane z ruchem narodowo-demokratycznym, na którego czego stał Roman Dmowski. Za swoją dewizę brało sobie słowa patrona, który mówił: „przejrzałem, że w pierwszej linii koniecznem sposobić się na zacnych obywateli, abyśmy się stać mogli silnym narodem. Biada ludowi, który woli brać wolność szturmem, niż stać się jej godnym przez rozum i wychowanie.”. Zdaje się, że młody Cyryl Ratajski wziął do swojego serca te słowa bardzo na poważnie, ponieważ stały się one jakby mottem całego jego późniejszego życia. Wartym uwagi jest fakt, że działalność w Towarzystwie Tomasza Zana była nielegalna i surowo karana. Przykładowo w latach 1900-1901 na skutek denuncjacji doszło do fali aresztowań wielu członków kół w Toruniu, Gnieźnie, Brodnicy, czy Chełmnie. Stosowanym przez kierownictwo szkół środkiem represji była relegacja, często z zakazem nauki we wszystkich szkołach niemieckich.

„Mens sana in corpore sano”, czyli „W zdrowym ciele zdrowy duch”

Po ukończeniu gimnazjum, studiował prawo na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie (obecnie. Uniwersytet Humboldtów w Berlinie), które ukończył u progu nowego stulecia, tj. w roku 1900. Na studiach wstąpił do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, najstarszego polskiego towarzystwa popularyzującego sport i patriotyzm, działającego w obrębie wszystkich trzech zaborów, a także poza ich granicami. „Sokół” był legendarnym polskim stowarzyszeniem, którego historia sięgała połowy XIX wieku. Jego motto inspirowane było łacińską sentencją rzymskiego poety Juwenalisa i brzmiało: „Mens sana in corpore sano”, czyli: „W zdrowym ciele zdrowy duch”. Po ukończeniu studiów przeprowadził się do Raciborza na Śląsku, gdzie ożenił się ze Stanisławą May, córką Romana Maya – poznańskiego działacza społecznego, naukowca i właściciela fabryki nawozów sztucznych. Przebywając na Śląsku założył Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid”, powstałe jako konkurencja dla niemieckiego “Beskidenverein, który aktywnie działał w tych rejonach. Przyjeżdżał odtąd do Poznania, gdzie w 1911 roku osiedlił się wraz z żoną. Gdziekolwiek przebywał Cyryl Ratajski, wszędzie zaangażowany był w pracę różnych stowarzyszeń o charakterze patriotycznym. Szczególnie aktywny był natomiast w „Sokole”.  Być może to z jego inicjatywy w statucie poznańskiego „Sokoła” (1910 r.) znalazły się zapisy o celach organizacji, w których znalazło się: „Szerzenie wśród członków oświaty narodowej i budzenie ducha obywatelskiego”.

Poznański cud gospodarczy

W Poznaniu kontynuował swoją działalność w branży turystycznej. W 1913 roku został współzałożycielem Towarzystwa Krajoznawczego, którego wiceprezesem pozostawał do wybuchu pierwszej wojny światowej. W 1914 roku założył Sekcję Miłośników Miasta Poznania przy Towarzystwie Krajoznawczym, które w 1922 roku przekształciło się w istniejące do dnia dzisiejszego Towarzystwo Miłośników Miasta Poznania. Kiedy po pierwszej wojnie światowej wybuchło powstanie wielkopolskie, Cyryl Ratajski włączył się w nie aktywnie, stając się  łącznikiem Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu. Od lipca 1919 roku był zastępcą komisarza i szefem pierwszego wydziału komisariatu tejże rady. Jak wiadomo, powstanie zakończyło się zwycięstwem Polaków.

W 1922 roku po inkorporacji terenów Wielkopolski do II Rzeczypospolitej, Cyryl Ratajski został wybrany prezydentem miasta Poznania. W trakcie jego kadencji doszło do przekształcenia dawnego niemieckiego miasta garnizonowego w najnowocześniejszą polską metropolię. Dzięki geniuszowi nowego prezydenta, Poznań stał się jednym z najważniejszych ośrodków handlu w odrodzonej Polsce. Tempo rozwoju miasta było wręcz nieprawdopodobne.  Jeszcze za kadencji Cyryla Ratajskiego wybudowano m.in. elektrownię, most Bolesława Chrobrego i Ogród Botaniczny, pierwszą w Polsce linię trolejbusową oraz pierwszą w Polsce i Europie Wschodniej spalarnię odpadów. Do miasta przyłączono nowe dzielnice: Dębiec, Główną, Golęcin, Komandorię, Rataje, Sołacz, Starołękę i Wolę.

W listopadzie 1924 roku został powołany na stanowisko ministra spraw wewnętrznych w sławnym rządzie Władysława Grabskiego. Pozostawał nim do czerwca 1925 roku. W 1926 roku ponownie został wybrany prezydentem Poznania, którym pozostawał do roku 1934. W trakcie tej kadencji zorganizował w 1929 roku spektakularną Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu (tzw. „PeWuKa”), którą zorganizowano z okazji dziesięciolecia odzyskania przez Polskę niepodległości. Stała się ona prekursorem Międzynarodowych Targów Poznańskich. Na ten cel specjalnie wybudowano bardzo nowoczesną halę reprezentacyjną w stylu art déco. Wydarzenie miało na celu zaprezentowanie światu dorobku odrodzenia państwa polskiego.

Opozycjonista wobec Sanacji i oddany zwolennik Romana Dmowskiego

Cyryl Ratajski był oddanym zwolennikiem Romana Dmowskiego i wyznawał poglądy typowe dla ruchu narodowo-demokratycznego. Z tego powodu przeciwstawiał się postępującemu w II Rzeczypospolitej rozwojowi sanacyjnego reżimu autorytarnego.

Władze sanacyjne po ustanowieniu dyktatury w 1926 rok, zmierzały wielokrotnie do próby skompromitowania Cyryla Ratajskiego. Oskarżano go fałszywie o różne nadużycia o charakterze finansowym. W 1928 roku w trakcie jednego z takich „pokazowych procesów”, wicewojewoda poznański Wawrzyniec Typrowicz podjął się nieudanej próby eksmitowania Ratajskiego z jego prywatnego mieszkania.. Cała akcja była grubymi nićmi szyta i doprowadziła do takiego skandalu, że wicewojewodę zdymisjonowano. Działanie to jeszcze bardziej spotęgowało pozytywny odbiór Ratajskiego przez poznańską opinię publiczną. W 1934 roku wybory samorządowe w Poznaniu wygrała przeważającą liczbą głosów lista narodowa, uzyskując samodzielną większość. Tego samego roku za dotychczasowe zasługi, Rada Miejska Poznania przyznała mu tytuł Honorowego Obywatela Miasta Poznania.

Od 1936 roku Cyryl Ratajski związał się z opozycyjnym wobec Sanacji „Frontem Morges”, którego liderami byli Władysław Sikorski i Ignacy Paderewski. Organizacja ta grupowała wielu wybitnych Polaków, wśród których wymienić można choćby: Józefa Hallera, czy Wojciecha Kossaka.

Prawdziwy bohater nigdy nie dezereteruje

 1 września 1939 roku „odwieczny wróg” uderzył z zachodu. Ofensywa niemiecka postępowała bardzo szybko, dlatego 5 września ewakuowano z Poznania władze państwowe. Miejscowa ludność odebrała to jako dezercję. Cyryl Ratajski chcąc podnieść morale mieszkańców miasta oświadczył, że zostanie z nimi do końca, niezależnie co się stanie. Tego samego dnia objął ostatni raz stanowisko prezydenta miasta Poznania, a dwa dni później także wojewody poznańskiego. Te dwa urzędy sprawował faktycznie do 12 września, kiedy władzę nad miastem przejęli Niemcy. Prezydent Poznania, pomimo kierowanych do niego gróźb, stanowczo odmówił najeźdźcy uroczystego przekazania kluczy do miasta.

 W maju 1940 władze niemieckie zdecydowały o jego deportacji w okolice Kielc, czyli na terytorium Generalnego Gubernatorstwa. Przymusowe przesiedlenie okazało się być szczęśliwym zbiegiem okoliczności, ponieważ kilka dni po wyjeździe Ratajskiego do jego domu wtargnęło gestapo. Po niedługim pobycie w Kielcach przeniósł się do Warszawy, gdzie w grudniu 1940 roku został mianowany delegatem rządu na kraj.

Przeszedł do konspiracji pod przybranym nazwiskiem Celestyna Radwańskiego, rzekomego emerytowanego profesora. Posługiwał się różnymi pseudonimami, jak np. “Wartski”, “Górski”, “Wrzos” i “Profesor”. Jako konspirator, wniósł duży wkład w budowę Polskiego Państwa Podziemnego. Przeforsował ideę podporządkowania podziemnej władzy wojskowej, władzy cywilnej na uchodźstwie. W tym celu zakładał tzw. „departamenty delegatury rządu na kraj”, przy aparatach cywilnych Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej.

Z powodu pogarszającego się zdrowia (m.in. chorego serca i żółtaczki) Cyryl Ratajski złożył dymisję ze stanowiska, przyjętą 5 sierpnia 1942 przez Władysława Sikorskiego. Niedługo później, 19 października tego samego roku zmarł. Jego zwłoki pod przybranym nazwiskiem pochowano na Starych Powązkach w Warszawie. Po ekshumacji, jego prochy w 1962 roku sprowadzono do Poznania i pochowano na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha.

Mateusz Wesołowski

Artykuł powstał dzięki finansowemu wsparciu z Funduszu Inicjatyw Obywatelski (FIO) . Ten utwór jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowe. Można go przedrukowywać i wykorzystywać. Prosimy jednak o zachowanie informacji o finansowaniu artykułu oraz podanie linku do naszej strony.

Share This