fot. Teodor Skrebnev/ Unsplash
Kolegium Jezuickie. Tło historyczne
Pierwsze dekady XVII wieku to stopniowe przechodzenie Rzeczypospolitej z tzw. „wieku złotego” w „wiek srebrny”. Państwo polsko-litewskie w tym okresie obejmuje obszar prawie miliona kilometrów kwadratowych powierzchni. Większym państwem europejskim jest tylko Rosja. Polska linia brzegowa rozpoczyna się w Lęborgu na zachód od Gdańska, a kończy w Parnawie nieopodal również polskiego Dorpatu. Lwów, Kijów, Smoleńsk – są w tym okresie uważane za miasta polskiej korony. Husaria, najpotężniejsza jazda na świecie, miażdży żołnierzy każdej samobójczej armii, która odważyłaby postawić swoją nogę w granicach Najjaśniejszej Rzeczypospolitej. Na Kremlu w Moskwie powiewają flagi polsko-litewskiej placówki wojskowej. Nasze państwo nie ma sobie równych. Polska jest największą potęgą militarną, ekonomiczną i polityczną ówczesnej Europy.
„Wiek Złoty” upłynął mieszkańcom Rzeczypospolitej pod znakiem niezwykłej prosperity. Rozciągające się na całym terenie polsko-litewskiego państwa folwarki pańszczyźniane, transportowały zboże i drewno do zachodniej Europy, stając się ich największym dostawcą. Eksport zboża z terenów Rzeczypospolitej był dla krajów zachodnich na tyle znaczący, że określano tam nasze państwo mianem „Spichlerza Europy”. Upowszechniło się wówczas używane do dzisiaj powiedzenie: „płacić jak za zboże”, które odnosiło się do ogromnych sum pieniędzy, które uiszczano za dobrej jakości ziarno z Rzeczypospolitej.
W tym samym czasie w Europie rozwijała się reformacja, która stanowiła odpowiedź na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej. Wystąpienia protestantów, często przeradzały się w krwawe konflikty zbrojne pomiędzy państwami, a także w wewnętrzne wojny domowe. Rzeczpospolita tego szaleństwa uniknęła, dzięki uchwalonej w 1573 roku „Konfederacji Warszawskiej” gwarantującej wolność wyznania w jej granicach. Zawieruchę związaną z reformacją uspokoił obradujący w latach 1545–1563 Sobór Trydencki, który zapoczątkował doktrynę tzw. „kontrreformacji”, nazywanej również „reformą katolicką”.
Wkrótce w całej Europie zaczęły powstawał ugrupowania katolickie, które pragnęły działać w zgodzie z duchem soboru. Chodziło nie tylko o poprawę obyczajów i odnowienie dyscypliny wewnątrz Kościoła Katolickiego, co o przeciwdziałanie reformacji, która nie była wcale zjawiskiem pozytywnym. W krajach ogarniętych reformacją masowo płonęły stosy. Mordowano „czarownice” i „heretyków”. Szalony Marcin Luter wzywał do zabijania żydów i buntującego się ludu. Zapytany przez możnowładców co powinni czynić w obliczu buntu chłopskiego, miał odpowiedzieć słynne słowa: „Zabijać jak dzikie psy. Bóg rozpozna swoich”.Psychopata Henryk VIII Tudor mordował swoje żony, ponieważ prawo kanoniczne nie pozwalało mu na zawarcie z nimi rozwodu. Następnie, ogłosił słynny akt supremacji na mocy którego proklamował się głową Kościoła. Kto myślał inaczej, niż on – musiał ponieść śmierć. Tak zabrano życie m.in. słynnemu angielskiemu myślicielowi, św. Tomaszowi Morusowi. Do walki z tymi i innymi patologiami, skierowano Świętą Inkwizycję. Była ona w owym czasie bardzo nowoczesną i humanitarną instytucją. Niestety, oświeceniowa propaganda obarczyła inkwizycję odpowiedzialną za zbrodnie, którym w rzeczywistości ta instytucja przeciwdziałała. (Po więcej informacji w tym temacie odsyłam chętnych do literatury naukowej, np. dr-a Romana Konika i jego książki pt. „W obronie Świętej Inkwizycji”).
Jezuici
Jezuici, a właściwie to Towarzystwo Jezusowe (łac. Societas Iesu) powstało w roku 1534 z inicjatywy pobożnego żołnierza hiszpańskiego, św. Ignacego Loyoli. Akcentował on potrzebę powoływania duchownych według wysokich kryteriów moralnych oraz predyspozycji intelektualnej i silnej osobowości. Stawiał również na bezustanne edukowanie księży, tak aby posiadając gruntowne wykształcenie religijne, byli oni zdolni dobrze rozumieć otaczający ich świat. Uważał ponadto, że ponieważ poglądy głoszone przez heretyków oparte są w gruncie rzeczy na intelektualnych błędach – to można bardzo łatwo je zwalczać, poprzez prowadzenie z nimi dysput teologicznych, do których katoliccy księża powinni być zawsze przygotowani. Poglądy przez niego głoszone, wpłynęły znacząco na reformy Soboru Trydenckiego.
Jezuici swoją doktrynę o potrzebie edukacji w celu wypierania herezji, zaczęli wprowadzać w życie, tworząc pierwsze na świecie nowoczesne placówki edukacyjne. Zasadniczo nie różniły się one specjalnie od współczesnych szkół podstawowych i średnich. Nauczanie miało charakter prywatny, prowadzony charytatywnie przez zakonników. Oferowana edukacja była bezpłatna i dostępna dla wszystkich stanów społecznych, także dla chłopstwa. Językiem wykładowym była łacina, której zakonnicy nauczali adeptów przed właściwą edukacją. Szkoła opierała się na modelu dwustopniowym, obejmującym tzw. „trivium” i „quadrivium”. Podręczniki wydawane były przez kapitułę zakonu i obejmowały jednorodny program kształcenia dla całego świata. Poza edukacją, szkoły jezuickie zapewniały również niezwykle efektywne wychowanie w oparciu o cnoty katolickie. Model edukacyjno-wychowawczy stworzony przez Towarzystwo Jezusowe przetrwał do czasów współczesnych i funkcjonuje pod nazwą edukacji klasycznej, nazywanej też edukacją katolicką.
Kolegium Jezuickie w Poznaniu
Za sprawą kardynała Stanisława Hozjusza, Jezuici zostali w roku 1565 sprowadzeni na terytorium Rzeczypospolitej. Szybko rozwinęli tutaj swoją działalność i zdobyli niezwykłą popularność W mgnieniu oka, zaczęły powstawać liczne jezuickie placówki oświaty. Z racji na bezpłatny i wysoce jakościowy charakter edukacji, Jezuici szybko osiągnęli w tej dziedzinie monopol. Do szkół jezuickich, uczęszczały również dzieci protestantów, co kończyło się dla nich zazwyczaj konwersją na katolicyzm. W związku z tym problemem, zwolennicy reformacji zaczęli organizować własne szkoły. Nie dorównywały one jednak placówkom jezuickim. W literaturze naukowej przyjmuje się dzisiaj dość powszechnie, że działalność zakonników jezuickich ograniczyła wpływ i rozwój reformacji w granicach Rzeczypospolitej.
Jezuici przybyli do Poznania w 1571 roku, obejmując ówczesny Kościół Świętego Stanisława Biskupa (obecnie jest to kolegiata Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny). Szybko zorganizowali tutaj dwa szpitale i szkołę miejską. Otrzymali również od miasta plac pod budowę przyszłego kolegium, które zaczęło działalność w roku 1572. Bogate nadania sprawiły w efekcie, że Poznań stał się jednym z największych centrów jezuickich w całym kraju. Pierwszym rektorem kolegium został ks. Jakub Wujek, autor słynnego przekładu Pisma Świętego na język polski. Kolegium liczyło wówczas tylko 16 profesorów i ok. 300 studentów. Szybko jednak nastąpił rozwój, zwiększenie liczby wykładowców i słuchaczy.
28 października 1611 roku król Zygmunt III Waza podniósł Kolegium Jezuickie w Poznaniu do rangi uniwersytetu. Tak powstała druga po Akademii Krakowskiej najstarsza szkoła wyższa na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przekształcenie kolegium w uniwersytet spotkało się z gwałtowną krytyką ze strony Akademii Krakowskiej (dzisiejszego Uniwersytetu Jagiellońskiego), który widział w nowej polskiej uczelni zagrożenie dla swojej pozycji. Dlatego, nowo powstały uniwersytet funkcjonowała zaledwie kilka lat.
Przywilej Zygmunta III Wazy został potwierdzony w późniejszych latach przez Jana II Kazimierza (1650) i Jana III Sobieskiego (1650). Na tej podstawie nadawano w Kolegium Jezuitów w Poznaniu stopnie naukowe magistrów i doktorów. Wśród przedmiotów wykładanych w ramach studiów kolegialnych były przykładowo: języki antyczne i nowożytne, prawo, filozofia, matematyka, czy fizyka. Wykłady z nauk przyrodniczych były jak na tamte czasy bardzo nowoczesne, ponieważ obejmowały również przeprowadzanie doświadczeń eksperymentalnych. Na terenie kolegium funkcjonowały bogato wyposażone gabinety i laboratoria, a w tym obserwatorium astronomiczne.
Wśród znanych wychowanków Kolegium Jezuickiego w Poznaniu wymienić możemy choćby: prymasa Polski i kanclerza wielkiego koronnego – Wawrzyńca Gembińskiego, przeora Paulinów i obrońcę Jasnej Góry w trakcie Potopu Szwedzkiego – Augustyna Kordeckiego, czy historyka i działacza społecznego – Stanisława Staszica.
Szkoła przerwała swoją działalność po kasacie Jezuitów w roku 1773 i nie została już nigdy wznowiona. Przejęła ją wówczas Komisja Edukacji Narodowej. Po II rozbiorze Polski szkołę przekształcono w gimnazjum. W II RP i w PRL mieścił się tam Urząd Wojewódzki. Obecnie w dawnym budynku kolegium znajduje się siedziba Urzędu Miasta Poznania.
Mateusz Wesołowski / PPM
Czytaj więcej: [Kalendarium historyczne] 22 października 1866 roku dobiegła końca epidemia cholery w Poznaniu
Artykuł powstał dzięki finansowemu wsparciu z Funduszu Inicjatyw Obywatelski (FIO) . Ten utwór jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowe. Można go przedrukowywać i wykorzystywać. Prosimy jednak o zachowanie informacji o finansowaniu artykułu oraz podanie linku do naszej strony.
