Roman Dmowski – twórca niepodległej Polski

• Kazimierz Dmowski (dziadek Romana) brał udział w Insurekcji Kościuszkowskiej
• Roman już jako nastolatek odznaczał się niezwykłym talentem organizacyjnym. W wieku 17 lat powołał do życia swoją pierwszą organizację patriotyczną
• Mając niespełna 30 lat stanął na czele prestiżowej Ligii Polskiej
• Krytykował rewolucjonizm jako drogę do odzyskania niepodległości
• Jego zdaniem największym dziejowym wrogiem Polski były i pozostaną – Niemcy, które instynktownie dążą do podporządkowanie sobie wszystkich ziem polskich
• Mając 48 lat został faktycznym przywódcą politycznym Polaków w trzech zaborach
• W trakcie pierwszej wojny światowej stworzył „rząd” polski uznany przez Ententę. Stworzył również 100-tysięczną armię polską
• Na konferencji pokojowej w Paryżu wywalczył powrót Polski na mapę Europy
• W wolnej Polsce był m.in. ministrem spraw zagranicznych
• W proteście na wprowadzenie przez Piłsudskiego dyktatury, stworzył 300-tysieczną organizację narodową: Obóz Wielkiej Polski i partię: Stronnictwo Narodowe
• Uważał religię katolicką za fundament polskiej tożsamości narodowej
• W jego pogrzebie wzięło udział nawet 250 tys. Polaków
• Komuniści szkalowali jego dobre imię, nazywając go „faszystą” i „antysemitą”. W rzeczywistości oskarżenia te były naciągane i nie miały żadnych mocnych podstaw
• Sejm RP w drodze specjalnej uchwały uczcił pamięć Romana Dmowskiego jako wybitnego polskiego męża stanu oraz twórcę szkoły politycznego realizmu

W polskiej publicystyce, przywykło się pisać w liczbie mnogiej o Ojcach Polskiej Niepodległości. Lecz czy jedno dziecko może mieć naprawdę kilku ojców? Popularne przysłowie mówi: „Sukces ma wielu ojców, porażka jest sierotą”. Jeśli przyjąć, że tytuł Ojca Polskiej Niepodległości mógłby przysługiwać tylko jednej osobie to bez wątpienia mógłby to być tylko Roman Dmowski. Nie da się zaprzeczyć, że gdyby nie Dmowski, polskiej niepodległości by po prostu nie było. Tylko jego niezwykłemu geniuszowi i instynktowi politycznymi, zawdzięczamy fakt, że w XX wieku Rzeczpospolita powróciła na mapę Europy.

Pochodził z rodziny szlacheckiej o tradycjach patriotycznych

Roman Dmowski narodził się 9 sierpnia 1864 roku we wsi Kamionek niedaleko Warszawy w zaborze rosyjskim. Był synem zubożałych szlachciców, Walentego i Józefy. Jego dziadek Kazimierz, walczył w 1794 roku w Insurekcji Kościuszkowskiej. Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej (1795) zrozpaczony po utracie ojczyzny Kazimierz, prawdopodobnie nie marzył nawet o tym, że to jego wnuk ponad sto lat później, wskrzesi ukochaną przez niego Polskę.

Mając 17 lat utworzył swoją pierwszą organizację konspiracyjną

W 1875 roku Roman Dmowski rozpoczął naukę w III Gimnazjum Filologicznym w Warszawie, gdzie mając 17 lat (1881) powołał do życia niewielką konspiracyjną organizację „Strażnica”, której celem było przeciwdziałanie rusyfikacji wśród młodzieży. Jak na tak młodego człowieka, był to czyn odważny i zdradzający jego przyszły talent organizacyjny. W wieku 21 lat, rozpoczął w 1886 roku studia przyrodnicze na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. W 1890 roku uzyskał „uczony stopień kandydata nauk przyrodniczych” po obronie pracy pt. „Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych”. W trakcie studiów wstąpił do konspiracyjnego Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, skupiającego polską młodzież akademicką z trzech zaborów. W 1889 roku został przyjęty do Ligi Polskiej, potężnej organizacji polonijnej mającej siedzibę w Szwajcarii i duże zaplecze finansowe we Francji, która działała również (oczywiście nielegalnie) we wszystkich zaborach. Od listopada 1891 do sierpnia 1892 roku studiował w Paryżu. W międzyczasie w maju 1891 roku współorganizował nielegalną, ogromną manifestacją narodową w Warszawie z okazji 100-lecia uchwalenia Konstytucji 3. Maja.

Mając niespełna 30 lat stanął na czele największej organizacji niepodległościowej

Już wtedy Roman Dmowski dał się poznać jako polityczny geniusz. W zaledwie kilka lat, podporządkował sobie Ligę Polską i w kwietniu 1893 roku stanął na jej czele, jednocześnie przekształcając ją w Ligę Narodową.  W sierpniu tego samego roku, został aresztowany przez służby rosyjskie i wtrącony na cztery miesiące do Cytadeli Warszawskiej, skąd następnie zesłano go do ośrodka karnego w Mitawie na Łotwie. W lutym 1895 roku uciekł stamtąd i udał się do konserwatywno-liberalnych Austro-Węgier, gdzie dzięki wpływom Ligii Narodowej uzyskał azyl. Osiadł we Lwowie, gdzie założył dwutygodnik: „Przegląd Wszechpolski”, którego został redaktorem. Na bazie swojego czasopisma w 1897 roku założył również Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, jako działającą legalnie we wszystkich trzech zaborach partię polityczną, której również został prezesem. Ruch Narodowo-Demokratyczny (w skrócie: Endecja) opierał się za na zasadach pragmatyzmu, pracy organicznej i efektywnej organizacji pracy politycznej – w celu odzyskania przez Polskę niepodległości. W 1903 roku Roman Dmowski wydał słynne „Myśli nowoczesnego Polaka”, które stały się nieoficjalną lekturą obowiązków wśród wszystkich wykształconych Polaków. O dziele Dmowskiego dyskutowano na salonach, co przyczyniło się do ogromnego wzrostu jego rozpoznawalności.

Za drogę do odzyskania niepodległości uważał pragmatyzm i pracę organiczną

Kiedy w latach 1904-1906 doszło w Cesarstwie Rosyjskim do serii zrywów o charakterze rewolucyjnym, Roman Dmowski opowiedział się oficjalnie przeciwko aktywności polskich socjalistów. Argumentował on swoją decyzję faktem, że interes rosyjskich rewolucjonistów nie jest zbieżny z interesem polskiego narodu. Po raz pierwszy, zdarzyło mu się wówczas skonfrontować z jego późniejszym życiowym rywalem – Józefem Piłsudskim, który bezmyślnie (zdaniem Dmowskiego) parł do wybuchu kolejnego polskiego zrywu narodowego i w tym celu zabiegał o wsparcie Japonii. Aby pokrzyżować plany Piłsudskiego i ratować Polaków od skazanego na porażkę powstania, Roman Dmowski odbył w 1904 roku podróż do Tokio, gdzie udało mu się przekonać rząd japoński, iż propagowane przez Piłsudskiego powstanie antyrosyjskiego, byłoby dla Polaków niekorzystne, a Japończykom niczego dobrego by nie przyniosło. Tego samego roku, jako reprezentant Ligii Narodowej wziął udział w Konferencji Partii Opozycyjnych i Rewolucyjnych Rosji w Paryżu, gdzie przekonywał zebrane tam z całej Rosji delegacje różnych partii politycznych, do porzucenia nierealistycznych marzeń o rewolucji. Zamiast tego, proponował on im pragmatyzm, pracę organiczną i ostrożne dążenie do wzrostu autonomii krajów imperium rosyjskiego.

Niemcy według Dmowskiego były zawsze największym zagrożeniem dla Polski

Decyzja Dmowskiego okazała się politycznie korzystna. Władze rosyjskie przestały odtąd także uważać go za swojego wroga. W 1905 roku powrócił bezpiecznie do Warszawy, gdzie objął redakcję prestiżowej, ogólnopolskiej „Gazety Polskiej”. W 1907 roku został wybrany posłem Narodowej Demokracji do rosyjskiej Dumy Państwowej, w której został przewodniczącym koła polskiego. W 1908 roku napisał książkę: „Niemcy, Rosja i kwestia Polska”, w której opowiadał się za sojuszem z Rosją, przeciwko Niemcom. W książce tej Niemcy i typowy dla tego narodu ekspansjonizm (kulturowy i terytorialny), połączony z bezwzględną germanizacją (np. polityką Kulturkampfu), Dmowski przedstawiał jako największe dziejowe (tj. ponadczasowe) zagrożenie dla istnienia polskiego narodu.

Mając 48 lat został faktycznym przywódcą politycznym całego narodu polskiego

We wrześniu 1912 roku Roman Dmowski wraz z liderami frakcji polskich w parlamentach dwóch pozostałych państw zaborczych: tj. Władysławem Seydą i Stanisławem Głąbińskim, wziął udział w tajnym zjeździe w Pieniakach pod Lwowem. Zebrani tam przywódcy, jednogłośnie zawarli ze sobą wiążącą umowę, że w zbliżającej się wojnie, Polacy ze wszystkich zaborów, poprą stronę konfliktu przeciwną Niemcom. To był moment triumfu Dmowskiego, który bez wątpienia uczynił go już wtedy faktycznym przywódcą politycznym narodu polskiego. W roku 1913 Roman Dmowski napisał kolejną książkę pt. „Upadek myśli konserwatywnej w Polsce”, w której tłumaczył dlaczego uważa koncepcję Stańczyków, zakładającą zjednoczenie ziem trzech zaborów w sojuszu z Państwem Habsburgów, i utworzenie w ten sposób monarchii Austriacko-Węgiersko-Polskiej, za rzecz niemożliwą do realizacji, przede wszystkim z powodu braku zgody Niemiec. Ostatnie dwa lata przed wybuchem pierwszej wojny światowej, Dmowski spędził podróżując i agitując środowiska polonijne w całej Europie do poparcia jego koncepcji sojuszu przeciwko Niemcom.

W trakcie „Wielkiej Wojny” stworzył polski „rząd” uznany przez Ententę

Kiedy rozpoczęła się „Wielka Wojna”, jak wówczas określano pierwszą wojnę światową, Roman Dmowski rozpoczął intensywne działania, zmierzające do zadania klęski Niemcom, a następnie odzyskania przez Polskę niepodległości. Już w sierpniu 1914 roku utworzył w Warszawie – Komitet Narodowy Polski (w skrócie: KNP), stanowiący namiastkę polskiego rządu narodowego. Po zajęciu Warszawy przez Niemców,  KNP został przeniesiony do Petersburga, a następnie do Paryża. W lutym 1916 roku, Dmowski złożył na ręce ambasadora rosyjskiego w Paryżu memoriał, w którym wysunął niepodległość Polski, jako dalszy warunek współpracy polsko-rosyjskiej. Rzecz jasna, spotkało się to z negatywnym odbiorem przez Rosjan. Wkrótce, Dmowski zaczął głosić idee niepodległości Polski także wśród przedstawicieli innych państw. Aby uzyskać najbardziej przekonujący „argument dyplomatyczny” jaki istnieje, Dmowski rozpoczął formowanie polskiej siły zbrojnej u boku Francji, podległej Komitetowi Narodowemu Polskiemu. Doszło więc do utworzenia 100-tysięcznej Armii Polskiej, nazywanej też popularnie Błękitną Armią, od koloru jej francuskich mundurów. Po zakończonej wojnie, Błękitną Armię przetransportowano do Polski wraz z pełnym wyposażeniem, tym samym czyniąc ją podstawą odradzającego się polskiego wojska.

Na konferencji pokojowej w Paryżu wywalczył powrót Polski na mapę Europy

W listopadzie 1918 roku dobiegła końca „Wielka Wojna”, a na początku roku 1919, rozpoczęła się wielka konferencja pokojowa w Paryżu, której zadaniem było ustanowienie nowego, powojennego ładu. Naród polski na tej konferencji reprezentował Roman Dmowski wraz z Ignacym Paderewskim. 29 stycznia, Dmowski wygłosił 5-cio godzinne exposé, na którym przedstawił całość polskich żądań. Swoje słowa sam od razu tłumaczył na język angielski i francuski, ponieważ nie miał zaufania do obcych tłumaczy. Jak pisał historyk Marian Kukiel, Dmowski wówczas: „Zaimponował konferencji świetnym improwizowanym wykładem, swobodnym operowaniem z pamięci ogromem faktów i cyfr, potężną logiką wywodów, które wiele kwestii narzuciły, ale nie przekonały we wszystkim.”. Roman Dmowski postulował odbudowę Polski w granicach obejmujących większość terytorium Rzeczypospolitej sprzed pierwszego rozbioru. Wschodnia rubież miała sięgać aż za Mińsk. 28 czerwca 1919 roku Dmowski i Paderewski podpisali Traktat Wersalski, na mocy którego przywrócono Polskę formalnie na mapę Europy.

W wolnej Polsce piastował różne funkcje. Był m.in. ministrem spraw zagranicznych

Roman Dmowski został wybrany posłem na sejm ustawodawczy z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, gdzie opowiedział się za demokratycznym i katolickim charakterem odradzającego się państwa. W trakcie inwazji bolszewickiej na Polskę, Dmowski został wybrany członkiem tymczasowej Rady Obrony Państwa. Po zwycięskiej dla Polaków wojnie, Roman Dmowski związał swoje życie z Poznaniem. W 1922 roku osiadł na stałe we wsi Chludowo nieopodal Poznania, gdzie nabył grunt powstały po parcelacji dawnej posiadłości ziemskiej. W 1923 roku został na kilka miesięcy ministrem spraw zagranicznych w rządzie Wincentego Witosa. W wolnych chwilach zajmował się działalnością publicystyczną.

W obronie polskiej demokracji stworzył 300-tysięczną organizację o profilu narodowym

Roman Dmowski bardzo negatywnie przyjął dokonany w przez Józefa Piłsudskiego zamach stanu w maju 1926 roku. Jeszcze tego samego roku w grudniu powołał do życia opozycyjny wobec Sanacji, Obóz Wielkiej Polski (w skrócie: OWP), którego został liderem. OWP było największą organizacją polityczną w historii II Rzeczypospolitej i w chwili apogeum swojego rozwoju, skupiało przeszło 300-tysięcy członków. Równolegle do OWP od 1928 roku zaczęło działać Stronnictwo Narodowe (w skrócie: SN), partia polityczna, której prezesem również był Dmowski. Formacje te nosiły charakterystyczne mundury, a ich symbolem był Szczerbiec – miecz koronacyjny królów Polski. Nowa partia Dmowskiego szybko zyskała poparcie większości Polaków, lecz nie mogła zdobyć władzy nad krajem z uwagi na fałszowanie wyborów przez Sanację. Bastionem wyborców Dmowskiego był Poznań, gdzie nawet w dobie dyktatury Piłsudskiego, Endecja posiadała samodzielną większość.

Dmowski bronił wiary katolickiej przed sekularyzacją dokonywaną przez Sanację

W 1927 roku Roman Dmowski wydał swoją słynną broszurę „Kościół, naród i państwo”, w której opowiadał się przeciwko podejmowanej przez Sanację próbie radykalnej sekularyzacji państwa. Zdaniem Dmowskiego, katolicyzm był i pozostanie, najważniejszym fundamentem tożsamości narodu polskiego. Jak czytamy w jego broszurze: „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznym stopniu stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu”.

Jego pogrzeb stał się ogromną manifestacją patriotyczną

W 1937 roku Roman Dmowski przeszedł udar mózgu, po którym zamieszkał u swoich przyjaciół w majątku dworskim rodziny Niklewiczów we wsi Drozdowo na Podlasiu. Tam zmarł 2 stycznia 1939 roku. Został pochowany w grobie rodzinnym na Cmentarzu Bródnowskim w Warszawie. Jego pogrzeb stał się ogromną manifestacją patriotyczną, w której udział wzięło ok. 200-250 tys. ludzi. Na uroczystościach pojawił się m.in. były prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski, prezes Stronnictwa Ludowego Maciej Rataj, czy ambasador Japonii Shuichi Sakoh. Zabrakło natomiast przedstawicieli władz sanacyjnych.

W okresie PRL był szkalowany przez komunistów, którzy nazywali go „faszystą”

W okresie stalinowskim Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dzieła Romana Dmowskiego zostały objęte całkowitą cenzurą i wycofane z bibliotek. Samego Ojca Polskiej Niepodległości szkalowano, nazywając „faszystą” i „antysemitą”. Nie było to prawdą. W rzeczywistości Roman Dmowski podjął się jako jeden z pierwszych polityków europejskich, ostrej krytyki faszyzmu w czasach, kiedy faszyzm cieszył się powszechnym uznaniem wśród opinii międzynarodowej, natomiast nazizm uważał za formę zniewolenia narodu niemieckiego i odmawiał mu miana ruchu nacjonalistycznego, jako że jego zdaniem nazizm nie służył Niemcom. Roman Dmowski nie był antysemitą, ponieważ przestrzegał tylko przed wpływem żydowskich organizacji międzynarodowych, których dążenia polityczne nie pokrywały się z interesem narodowym Polski. Krytykował głównie bogatych Żydów, troszcząc się jednocześnie o tych biednych. Utrzymywał kontakty osobiste, a nawet przyjaźnił się z niektórymi Żydami. Przykładowo był świadkiem na ślubie prof. Franciszka Bujaka z Żydówką Ewą Kramsztyk. Zaangażował się również w pomoc ubogiemu dziecku żydowskiemu, by zdobyło wykształcenie. Niestety, jego niektóre tylko dzieła stały się legalne dopiero po „Odwilży Gomułkowskiej” (1956), zaś pełnej rehabilitacji jego osoby dokonano dopiero pod koniec XX wieku w wolnej, demokratycznej Polsce. 8 stycznia 1999 roku w 60. rocznicę śmierci został jako wybitny mąż stanu uczczony przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej specjalną uchwałą okolicznością. W jej treści napisano:

Został zrehabilitowany przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 1999 roku

„W związku z 60 rocznicą śmierci Romana Dmowskiego Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla walki i pracy wielkiego męża stanu na rzecz odbudowania niepodległego Państwa Polskiego i stwierdza, że dobrze przysłużył się Ojczyźnie. W swojej działalności Roman Dmowski kładł nacisk na związek pomiędzy rozwojem Narodu i posiadaniem własnego Państwa, formułując pojęcie narodowego interesu. Oznaczało to zjednoczenie wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej zamieszkanych przez polską większość, a także podniesienie świadomości narodowej wszystkich warstw i grup społecznych. Stworzył szkołę politycznego realizmu i odpowiedzialności. Jako reprezentant zmartwychwstałej Rzeczypospolitej na konferencji w Wersalu przyczynił się w stopniu decydującym do ukształtowania naszych granic, a zwłaszcza granicy zachodniej. Szczególna jest rola Romana Dmowskiego w podkreślaniu ścisłego związku katolicyzmu z polskością dla przetrwania Narodu i odbudowania Państwa. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla wybitnego Polaka Romana Dmowskiego”.

Mateusz Wesołowski

fot. Zbiory Muzeum Przyrody w Drozdowie

Artykuł powstał dzięki finansowemu wsparciu z Funduszu Inicjatyw Obywatelski (FIO) . Ten utwór jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowe. Można go przedrukowywać i wykorzystywać. Prosimy jednak o zachowanie informacji o finansowaniu artykułu oraz podanie linku do naszej strony.